2.3.2.1. Systeemdenken
2.3.2. Verdieping per competentie
15 minuten
Algemene doelstelling systeemdenken
We willen dat studenten kennis ontwikkelen over duurzaamheidsuitdagingen en de complexiteit ervan. We willen dat ze verbanden kunnen zien tussen verschillende elementen van een duurzaamheidsuitdaging. Een gedegen vakkennis is hierbij fundamenteel als vertrekbasis.
Systeemdenken, een cluster van kennis, vaardigheden en attitudes
De competentie systeemdenken is een cluster van:
- Kennis: zoals systeemkennis die je ontwikkelt over een duurzaamheidsuitdaging en de complexiteit ervan.
- Vaardigheden: zoals verbanden zien en interdisciplinair denken.
- Attitudes: zoals nieuwsgierigheid en doorzettingsvermogen.
Systeemdenken verder ontleed
Eigen aan duurzaamheidsuitdagingen is de complexiteit waarbij veel onderlinge factoren spelen die elkaar beïnvloeden. Het gaat dan om ecologische, economische, culturele, historische, ethische, technologische, sociale en politieke factoren, hier en nu, maar ook elders en verder in de toekomst.
Systeemdenken is een benadering om te leren complexiteit te zien en ermee om te gaan. Omdat complexiteit gepaard gaat met vormen van onzekerheid en onvoorspelbaarheid die nooit volledig op te heffen zijn, kan systeemdenken niet zomaar een instrument zijn om problemen definitief op te lossen, maar wel om de complexiteit ervan te doorgronden.
Via systeemdenken kunnen we in- en uitzoomen op de verschillende factoren die de complexiteit bepalen en zowel de details als het grotere plaatje in de samenhang zien. Je kan systeemdenken ook wel zien als de studie van de verborgen structuren. Onderliggende problemen bij duurzaamheidsuitdagingen zijn vaak onzichtbaar, net zoals bij een ijsberg. We verkijken ons doorgaans op het topje van de ijsberg zonder oog te hebben voor wat zich onder het wateroppervlak bevindt. We nemen maatregelen en beslissingen op basis van wat we boven het water zien. Het is echter belangrijk deze te nemen na het overzien van het hele systeem, anders kunnen die maatregelen en beslissingen effect missen of zelfs nog grotere problemen veroorzaken (vb. oorlog tegen terrorisme lijkt eerder terrorisme aan te wakkeren dan te verminderen, of het aanleggen van nieuwe wegen, extra rijstroken leidt niet tot minder files). Willen we duurzaam en toekomstbestendig werken, dan moeten we dieper gaan.
Daarom leren studenten duurzaamheidsuitdagingen als volgt te onderzoeken:
- Ze leren het geheel bestuderen, en niet alleen de deelaspecten.
- Ze leren kijken naar dynamische relaties, en niet naar alleen lineaire oorzaak-gevolgketens.
- Ze leren aandacht te hebben voor de processen, en niet alleen voor de feiten.
- Ze leren patronen ontdekken, en niet alleen details zoeken.
Inter-/transdisciplinair systeemdenken
In een bevraging (2017) bij verschillende duurzaamheidsexperten wordt inter-/transdisciplinair systeemdenken naar voren geschoven als zeer belangrijk bij duurzaamheidseducatie. Door meerdere disciplines/stakeholders te betrekken bij het in kaart brengen van het systeem, zal het eindbeeld rijker zijn. De combinatie van verschillende disciplines doet nieuwe verbindingen en nieuwe kennis ontstaan. Interdisciplinariteit in het onderwijs kan je realiseren met een interdisciplinair docententeam, maar ook met interdisciplinaire studententeams (bewust inzetten op gemengde groepen, studenten uit verschillende richtingen laten interageren met elkaar …). Misschien is een interdisciplinaire aanpak organisatorisch niet altijd mogelijk, het kan interessant zijn om na te denken hoe andere inter-/transdisciplinaire perspectieven toch in je les aan bod kunnen komen bv. via gastsprekers, bedrijfsbezoeken, literatuur of rollenspelen. Hoe dan ook is het belangrijk om stil te staan bij de voorwaarden die nodig zijn voor inter- en transdisciplinair onderwijs. Hier vind je meer inspiratie.
Tips
⇒Visuele hulpmiddelen
Sommige visuele hulpmiddelen zijn bijzonder geschikt om systeemdenken te stimuleren. Ze hebben veel voordelen: ze bieden een kader om beter om te gaan met de enorme hoeveelheid informatie die op studenten afkomt; ze helpen om kennis en feiten te structureren; ze verhelderen relaties en samenhangen en leiden tot een dieper begrip van de werkelijkheid; ze brengen communicatie op gang; ze optimaliseren zelfreflectie, enz. Voorbeelden zijn mindmaps, causale lussen of systeemkaarten. Visuele hulpmiddelen komen ook aan bod bij de werkvormen.
⇒Gewoontes van een systeemdenker
De Water Foundation (2014) heeft in kaart gebracht hoe de gewoontes van een systeemdenker geoefend en ontwikkeld zouden kunnen of moeten worden.
⇒Protocol voor systeemdenken
KU Leuven werkte aan een protocol voor systeemdenken dat studenten kan ondersteunen. Je kan deze handleiding volgen als je samen met je studenten een duurzaamheidsuitdaging beter wil begrijpen door een systeem te ontrafelen.
Een aantal voorbeelden van concreet geformuleerde leerdoelstellingen voor de competentie systeemdenken
De student :
- kan een duurzaamheidsuitdaging vanuit verschillende analyseniveaus (micro-, meso- en macroniveau) bestuderen;
- kan het systeem rond een bepaalde duurzaamheidsproblematiek uitleggen;
- begrijpt de grondoorzaken van de ‘onduurzaamheid’ van het systeem van een duurzaamheidsuitdaging;
- begrijpt de belangrijkste kenmerken van het complexe systeem met betrekking tot de planeet, sociale rechtvaardigheid en economie, inclusief concepten zoals onderlinge afhankelijkheid en niet-lineariteit;
- kan een nieuwe duurzaamheidsuitdaging vanuit verschillende perspectieven bekijken;
- kan een systeem rond een duurzaamheidsproblematiek visueel weergeven.
Enkele geschikte werkvormen
1 Volgende voorbeelden van werkvormen kunnen je inspiratie bieden om werk te maken van systeemdenken:
Kies 1 werkvorm die je interesse opwekt, je kan later altijd teruggrijpen naar deze pagina als je met systeemdenken in je lespraktijk aan de slag gaat.
Werkvormen die je kan inzetten als opwarmer voor systeemdenken
|
Werkvormen die je kan inzetten bij het verkennen van je systeem
|
Werkvormen die je kan inzetten bij het verkennen van stakeholders betrokken bij het systeem
|
Werkvormen die je kan inzetten voor het visualiseren van de complexiteit van het systeem
|
2 Het opleidingsonderdeel Science & sustainability - KU Leuven
Aan de KU Leuven kunnen alle masterstudenten binnen de groep Wetenschappen het vak Science & Sustainability volgen. Dit vak heeft als doelstellingen om kennis en inzicht rond duurzaamheid te vergroten, studenten een kritische houding mee geven en studenten te leren om oplossingen te bedenken voor duurzaamheidsvraagstukken. Bij iedere competentie zullen we via een filmpje even inzoomen op dit vak.
In volgende filmpjes laten we je alvast even kennismaken met het vak en vertellen de docenten hoe ze werk maken van de competentie systeemdenken.
Werkvormen voor de competentie systeemdenken in een bestaand opleidingsonderdeel
Cybernetica en systeemgericht ontwerpen OPO UGent
|
Sustainability: an interdisciplinary Approach Universiteitsbreed keuzevak VUB
|
Sustainable tourism management Keuzevak UHasselt
|
|
Ecosysteembeheer OPO UAntwerpen
|
Zelf aan de slag
Vragen uit het notitieboek:
- Formuleer een leerdoelstelling voor systeemdenken gekoppeld aan de duurzaamheidsuitdaging die je eerder koos.
- Over welk systeem gaat het? Welke onderlinge verbanden, relaties of subsystemen wil je zeker aan bod laten komen?
- Welke insteken vanuit andere disciplines en stakeholders zijn hier interessant?
Deze reflectievragen kunnen je helpen bij de uitwerking van je praktijk:
- Hoe benader je de duurzaamheidsuitdaging systeembreed, holistisch? Hoe kijk je naar ecologische, economische, culturele, historische, ethische, technologische, sociale en politieke factoren, hier en nu, maar ook elders en verder in de toekomst?
- Hoe kan je de complexiteit van de duurzaamheidsuitdaging aan bod laten komen en verduidelijken, aangepast aan de mogelijkheden van de doelgroep? Laat je inspireren door de werkvormen uit dit hoofdstuk, je kan de complexiteit bijvoorbeeld ook visualiseren.
- Hoe leren je studenten dat verandering in één van de deelaspecten invloed heeft op het hele systeem? Hoe laat je je studenten dynamische relaties en onderlinge verbanden ontdekken? Bekijk bv. de werkvorm ‘Relatiecirkels’.
- Hoe overstijg je met je studenten feiten en details, en hoe ga je op zoek naar processen en patronen?
- Inleiding
-
Hoofdstuk 1
- 1.1. Wat is duurzaamheid voor jou?
- 1.2. Goed leven met respect voor de natuur
- 1.3. Een waaier aan denkkaders
- 1.4. Duurzaamheid – geen eenduidig verhaal
- 1.5. Duurzaamheid: begripsbepaling
- 1.6. Duurzaamheid– een tijdlijn
- 1.7. Complexe duurzaamheidsuitdagingen – enkele invalshoeken
- 1.8. Hoe sterk is je duurzaamheidsreflex in het dagelijkse leven?
- 1.9. Besluit: rol én impact van onderwijs?
-
Hoofdstuk 2
- 2.1. Duurzaamheid in een opleiding/opleidingsonderdeel
- 2.2. Onderwijzen OVER duurzaamheid
- 2.3. Onderwijzen VOOR duurzaamheid
- 2.4. Duurzaamheidscompetenties evalueren
- 2.5. Werken aan duurzaamheid op opleidingsniveau
- Hoofdstuk 3
- Bronnenlijst