1.7.1. Drie soorten problemen
1.7. Complexe duurzaamheidsuitdagingen – enkele invalshoeken
1.7.1. Drie soorten problemen
10 minuten
Complexe maatschappelijke uitdagingen vragen een probleemgedreven onderzoeksaanpak, dat in tegenstelling tot een louter discipline-gedreven benadering. In deze benadering van complexe problemen bekijken we de relatie tussen de graad van het bereiken van een consensus en het al dan niet beschikken over sluitende wetenschappelijke gegevens. We onderscheiden dan drie soorten problemen: gestructureerde, semigestructureerde en ongestructureerde problemen of wicked problems (Hitchemöller en Hoppe, 2001, in Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, & Hugé, J., 2015).
Let op: het beschrijven van de aard van een probleem is op zich een complex gegeven. Een probleem, en zeker ook een deelfacet ervan, betreft altijd een relatief en dynamisch gegeven, afhankelijk van de tijd en de ruimte waarbinnen het zich manifesteert. Een maatschappelijke bedreiging als bijvoorbeeld ‘een pandemie’ kan je nooit onder één soort probleem classificeren. Wel is het zo dat deelfacetten van dergelijke complexe uitdagingen kenmerken kunnen hebben van één van de vier hieronder beschreven soorten problemen. Zo is dat ook met complexe duurzaamheidskwesties. Al naargelang de invalshoek van een duurzaam probleem, kan het anders geclassificeerd worden. Dat kan je ook vaststellen in de voorbeelden die we koppelen aan onderstaand schema van Hoppe.
Als je klikt op de vakken in het schema, krijg je een duiding van het soort probleem en een voorbeeld gelinkt aan een maatschappelijke uitdaging (Hoppe, 2008, in Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, & Hugé, J., 2015).
1. Bij gestructureerde problemen is er een hoge mate van wetenschappelijke zekerheid en een hoge mate aan consensus tussen verschillende stakeholders.
Oplossing voor gat in de ozonlaag
In 1985 werd het gat in de ozonlaag ontdekt. Twee jaar later engageerden alle landen zich in het Montreal Protocol om de productie van CFK’s (chlorofluorkoolstofverbindingen) eerst te verminderen en later volledig te stoppen.
Volgens de ruimtevaartorganisatie NASA is het gat in de ozonlaag zich langzaam maar zeker aan het herstellen.
2. Semigestructureerde problemen kunnen het gevolg zijn van (i) weinig consensus over waarden, normen, overtuigingen en ambities, in combinatie met enige zekerheid over de wetenschappelijke kennis, of (ii) een beperkte kennis van het systeem in combinatie met consensus onder stakeholders.
Voorbeeld (i): Wetenschappelijke rapporten versus politieke consensus
In haar strijd tegen klimaatverandering blijft Greta Thunberg hameren op het belang van evidence based wetenschap, die stelt dat klimaatverandering met zeer grote waarschijnlijkheid door activiteit van de mens versneld is. Die wetenschap biedt mogelijke oplossingen aan: “We have the means to limit climate change and build a prosperous, sustainable future”. Dat was een van de hoofdconclusies van het IPPC-syntheserapport (Fifth Assessment Report - Synthesis Report, 2014).
Deze visie en houding, gebaseerd op wetenschappelijke rapporten (IPCC), staat tegenover een gebrek aan politieke consensus over de manier waarop die destructieve menselijke impact op het klimaat kan teruggedrongen worden.
Terug naar schema
Er is relatief grote eensgezindheid dat pandemieën wereldwijd moeten ingedijkt worden om gezondheids-, sociale en economische redenen. Tegelijkertijd is er nog geen eenduidig wetenschappelijk antwoord op vragen over de oorsprong, de verspreiding en de bestrijding van virussen, wat noodzakelijk is om virussen in te dijken.
Exemplarisch was de beslissing van de (volmachten)regering-Wilmès om ons land op 13 maart 2020 in een feitelijke quasi-lockdown te laten gaan. Die kwam er als reactie op de directe gevolgen van de pandemie: een grote golf van patiënten in de ziekenhuizen. Die golf moest gespreid worden in de tijd, opdat het systeem niet zou imploderen. Het ging er om de draagkracht van het gezondheidssysteem in stand te houden.
Het voordeel van deze maatregel op vlak van gezondheid was dat ook het aantal corona-patiënten beperkt kon worden, zonder zich illusies te maken over de toename ervan.
Deze ‘economische’ maatregel, had echter ook economische crisis, werkloosheid, faillissementen … en dus een negatieve economische groei als gevolg. In o.a. België voorzag de overheid compenserende maatregelen voor personen en bedrijven.
Veel minder was op dat moment gekend over de effecten op de sociale draagkracht. Hoe reageren mensen op een lockdown? Hoe zwaar weegt dit emotioneel, sociaal …? Hoe sterk komen sociale netwerken onder druk te staan? Kan men dat meten? Kan men daarop anticiperen? Wat zijn bekende en onbekende factoren? Wat ziet men nog over het hoofd bij het nemen van dergelijke beslissingen? In welke mate is het voordeel van een bepaalde economische maatregel in tegenspraak met sociale en ecologische belangen? En zijn er ook, soms onverwachte, voordelen? Denk aan minder fijn stof in de lucht, minder CO2-uitstoot ten gevolge van de economische terugval, of aan hoe mensen hun tijd anders kunnen indelen, aan telewerken, nieuwe vormen van sociale contacten, verhoogde buurtbetrokkenheid, meer aandacht voor mensen in uiterst kwetsbare situaties, herwaardering van zorgberoepen, een boost voor het afstandsonderwijs, …
Welke afwegingen worden hierbij gemaakt? En wordt over die criteria gecommuniceerd? En hoe stimuleert men het naleven van maatregelen? Of dwingt men ze af, en hoe dan?
3. Problemen zijn ongestructureerd of wicked problems als er onzekerheid is over de kennisbasis, en er geen eensgezindheid is op vlak van waarden en normen.
Duurzaamheidsuitdagingen zijn nooit éénduidig. Denk maar aan uitdagingen gelinkt aan klimaatverandering, grieppandemie, kernwapens, mensenhandel, corruptie, etc. Duurzaamheidsuitdagingen zijn vaak ook complex en verschillende oplossingen zijn mogelijk. Hoe kan je dan consensus bereiken? Niet alleen blijven strikt wetenschappelijk gezien nog veel vragen onopgelost, ook komen waarden en normen vaak in conflict als mensen voor een onzekere toekomst staan.
Jean Hugé (UGent) omschrijft in deze film een wicked problem:
Kenmerken van wicked problems (Seager, T., Selinger, E., & Wiek, A., 2012):
- Het formuleren van een duidelijke en ondubbelzinnige probleemstelling is moeilijk, zo niet onmogelijk.
- Voor elk probleem zijn meerdere manieren van aanpakken denkbaar, die niet noodzakelijkerwijs compatibel zijn. In welke mate weegt bijvoorbeeld een ecologisch (Planet uit het 3P-model) en economisch (Profit) duurzaam voordeel op tegen een sociaal nadeel (People)?
- Tijdframes hebben een open einde, er is dus geen enkel tijdstip waarop de toereikendheid van een voorgestelde oplossing definitief kan worden geëvalueerd, aangezien de omstandigheden van het probleem en de oplossing continu veranderen en evolueren.
- Elk probleem is nieuw en uniek, waardoor generieke benaderingen onbruikbaar zijn om ze te behandelen.
- Er zijn concurrerende waardensystemen of doelstellingen, wat ondubbelzinnig goede oplossingen praktisch onmogelijk maakt.
- Inleiding
-
Hoofdstuk 1
- 1.1. Wat is duurzaamheid voor jou?
- 1.2. Goed leven met respect voor de natuur
- 1.3. Een waaier aan denkkaders
- 1.4. Duurzaamheid – geen eenduidig verhaal
- 1.5. Duurzaamheid: begripsbepaling
- 1.6. Duurzaamheid– een tijdlijn
- 1.7. Complexe duurzaamheidsuitdagingen – enkele invalshoeken
- 1.8. Hoe sterk is je duurzaamheidsreflex in het dagelijkse leven?
- 1.9. Besluit: rol én impact van onderwijs?
-
Hoofdstuk 2
- 2.1. Duurzaamheid in een opleiding/opleidingsonderdeel
- 2.2. Onderwijzen OVER duurzaamheid
- 2.3. Onderwijzen VOOR duurzaamheid
- 2.4. Duurzaamheidscompetenties evalueren
- 2.5. Werken aan duurzaamheid op opleidingsniveau
- Hoofdstuk 3
- Bronnenlijst