2.3.1. Duurzaamheidscompetenties in je opleiding/opleidingsonderdeel
2.3. Onderwijzen VOOR duurzaamheid
2.3.1. Duurzaamheidscompetenties in je opleiding/opleidingsonderdeel
10 minuten
Wat verstaan we onder duurzaamheidscompetenties?
Een duurzaamheidscompetentie is een geïntegreerd geheel van kennis (weten), vaardigheden (kunnen) en attitudes (willen), dat duurzaamheid beoogt. |
Duurzaamheidseducatie beoogt finaal dat studenten nieuwe kennis ontwikkelen en dat ze zelf op zoek gaan naar duurzame antwoorden op duurzaamheidsuitdagingen.
[1]
Duurzaamheidseducatie beperkt zich niet enkel tot het overbrengen van bepaalde duurzame kennis, zoals het aanleren van wat duurzaam is en wat niet, of het aanleren van het ‘juiste’ gedrag of de juiste leefwijze.
Dit vereist bepaalde duurzaamheidscompetenties. Dat zijn kennis, vaardigheden en attitudes die studenten in staat stellen om steeds opnieuw en in steeds wisselende contexten de wegen naar duurzame ontwikkeling vorm te geven. Duurzaamheidscompetenties zijn dus hefbomen om een bijdrage te leveren aan een duurzame toekomst.
Over duurzaamheidscompetenties is al ontzettend veel geschreven. We vertrekken vanuit het schema van Wiek et al. (2011).
Over duurzaamheidscompetenties is al ontzettend veel geschreven. We vertrekken vanuit het schema van Wiek et al. (2011).
[2]
Wiek, Withycombe, L., L. Redman, C. (2011). Key competencies in sustainability: a reference framework for academic program development. Sustainability Science, 6, 203–218
Wiek belicht vijf duurzaamheidscompetenties: systeemdenken, normatieve competentie, anticipatorische competentie, strategische competentie en interpersoonlijke competentie. Rieckmann (2018)
[3]
Rieckmann, M. (2018) Learning to transform the world: key competencies in education for sustainable development
voegt hier later nog één competentie aan toe: de competentie zelfbewustzijn. We brengen ze alle zes samen in een schema:
Studenten:
- moeten kennis verwerven over duurzaamheiduitdagingen en hun complexiteit:
systeemdenken; - leren met een kritische blik naar de wereld te kijken, deze in vraag te stellen en na te denken over de toekomst die ze willen: normatieve en anticipatorische competentie
- leren niet-duurzame elementen te veranderen:
strategische competentie; - bouwen een persoonlijke en emotionele rugzak met normen en waarden op en ontwikkelen hun eigen 'zijn': interpersoonlijke competetentie en competentie zelfbewustzijn.
Je moet deze competenties niet lineair inzetten, je kan ze zien als een samenspel. Al lijkt het toch logisch dat:
- je pas over de toekomst van een bepaalde duurzaamheidsuitdaging kan gaan nadenken (anticipatorische competentie), als je in zekere mate de complexiteit (via systeemdenken) ervan begrijpt;
- je pas strategieën gaat ontwikkelen (strategische competentie) als je de duurzaamheidsuitdaging inhoudelijk doorgrond hebt (via systeemdenken) en ongeveer weet welke richting, toekomst je uit wilt (anticipatorische competentie);
- de persoonlijke ingesteldheid van de student, en hoe die student zich leert te verhouden tot de duurzaamheidsuitdaging (competentie zelfbewustzijn) en ten opzichte van de andere persoon (interpersoonlijke competentie), heel duidelijk de drie andere competenties doorkruist. Daarom staan die beide competenties in het schema centraal.
Bij de opbouw van een les of opleidingsonderdeel is het belangrijk om de vooropgestelde competenties, de werkvormen en de evaluatie goed op elkaar af te stemmen. Dit noemen we ‘constructive alignment’ (Biggs, 1996)
[4]
Bigs, J. (1996). Enhancing teaching through constructive alignment. Sustainability Science, 6, 203–218 . High Educ 32, 347–364. https://doi.org/10.1007/BF00138871, één van de meest invloedrijke principes in het hoger onderwijs. We geven daarom hier voor elke competentie aan hoe je er via de werkvormen op kan inspelen. Daarna belichten we ook de mogelijke evaluatievormen.
Duurzaamheidscompetenties: kanttekening
Zoals al gezegd, bestaat er veel onderzoek over de duurzaamheidscompetenties. Daarom gaan we er in deze leeromgeving ook mee aan de slag. Toch is een kanttekening op zijn plaats.
Door de term ‘competenties’ te hanteren, bestaat de kans om bepaalde belangrijke principes m.b.t. duurzaamheid over het hoofd te zien:
- Competenties worden vaak geïnterpreteerd als een ‘individueel te ontwikkelen doel’. Zo zit het onderwijs de dag van vandaag ook in elkaar: iedere student moet bepaalde leerdoelstellingen behalen. Werken aan een duurzame samenleving, ook via onderwijs, behelst processen waarbij samenwerking en participatie vooropstaan. Je kan duurzaamheidscompetenties dus moeilijk bereiken via individueel leren. Je moet er een ruimte voor creëren waar samenwerking en sociaal leren centraal kunnen staan en waar processen kunnen plaatsvinden die groepsdynamiek, cocreatie, multistakeholderprocessen en dialoog in de hand werken. (Wals 2015)
-
Je kan via je opleiding duurzaamheidscompetenties als een soort van checklist benaderen, en dan aan ‘cherry picking’ gaan doen. Wals (2015)[1]Wals, A. (2015). Beyond unreasonable doubt: education and learning for socio-ecological sustainability in the anthropocene. Wageningen Universitybenadrukt echter dat de verwevenheid van deze competenties van belang is. Je kan menselijk gedrag m.b.t. duurzame ontwikkeling niet opsplitsen in kleinere stukjes. Wanneer competenties worden gereduceerd tot versnipperd gedrag, kan het concept meer kwaad dan goed doen. Probeer daarom de duurzaamheidscompetenties in relatie tot elkaar te zien. Pas dan worden ze belangrijk voor duurzaamheid. Dit filmpje licht deze verwevenheid toe.
- Tot slot maakt Wim Lambrechts, onderzoeker en docent aan de Open Universiteit van Nederland, in onderstaande video nog een bijkomende kanttekening. Dikwijls komen duurzaamheidscompetenties impliciet aan bod, zonder dat ze expliciet gekaderd worden in een duurzaamheidsperspectief. Je kan bv. ook gaan systeemdenken terwijl je een niet-duurzaam doel beoogt. Door het belang van deze competenties voor een duurzame toekomst te verhelderen, krijgen ze meer betekenis voor studenten.
- Inleiding
-
Hoofdstuk 1
- 1.1. Wat is duurzaamheid voor jou?
- 1.2. Goed leven met respect voor de natuur
- 1.3. Een waaier aan denkkaders
- 1.4. Duurzaamheid – geen eenduidig verhaal
- 1.5. Duurzaamheid: begripsbepaling
- 1.6. Duurzaamheid– een tijdlijn
- 1.7. Complexe duurzaamheidsuitdagingen – enkele invalshoeken
- 1.8. Hoe sterk is je duurzaamheidsreflex in het dagelijkse leven?
- 1.9. Besluit: rol én impact van onderwijs?
-
Hoofdstuk 2
- 2.1. Duurzaamheid in een opleiding/opleidingsonderdeel
- 2.2. Onderwijzen OVER duurzaamheid
- 2.3. Onderwijzen VOOR duurzaamheid
- 2.4. Duurzaamheidscompetenties evalueren
- 2.5. Werken aan duurzaamheid op opleidingsniveau
- Hoofdstuk 3
- Bronnenlijst